Boekvoorstelling: Waar lijn 12 haar sporen achterliet

Welkom in de “Suyderheide”

Het had zo maar gekund dat wij vandaag in het Kalmthoutse gehucht “Suyderheide” te gast waren! Voor 1770 was deze benaming gangbaar voor de plaats waar wij vandaag bijeen zijn. Eén herkenningspunt, een kapel met de naam “Beate Maria virgo in Erica”, of vrij vertaald “het kapelletje op de Heide”, verder alleen woestenij waar nog wel eens een wolf ronddoolde en herders met hun kudde rondtrokken. Heistruiken, taxus en jeneverbes maakte grotendeels de vegetatie uit!

Vanaf 1770 kwam daar wat verandering in, de prior van de “Heerlijkheid Calmphout-Huijbergen”, Godfried Hermans, liet een hoeve bouwen voorbij het “Kapelleke” welke de naam “Witte Hoeve” meekreeg. Rondom deze hoeve ontstond de eerste ontwikkeling van wat later het dorp “Heide” zou worden.

Maar eerst kreeg de “Suyderheide” nog andere namen mee, het noordelijke deel noemde men voortaan de “Withoevense Heide”, het zuidelijke deel, wat wij nu kennen als “Kapellenbos”, werd “Franse Heide” genoemd. De komst van een groot gevaarte, wat door stoom wordt voortbewogen en zich over ijzeren sporen verplaatst, zou alles in een behoorlijk tempo veranderen. Het moet zijn dat de weinige bewoners die de streek rijk was zich meer zorgen maakten over het “machien” dan over de ongerepte natuur die doormidden werd gesneden. Misschien zouden hun koeien wel minder melk gaan geven?

Op 26 juni 1854 was het zover, de eerste locomotief kwam vanuit de grootstad Antwerpen via Ekeren en Kapellen de gemeente Kalmthout binnen. Deze gebeurtenis zou meer dan haar stempel drukken op de verdere ontwikkeling van het dorp Heide, vooral wanneer de spoorwegen in 1897 het besluit namen om ook in Heide een halte te voorzien en deze halte “Heide” te noemen.

De erfenis van Stan Wagemans!

Terecht vragen mensen zich soms af: “waarom begin je aan z’n boek”? Is het de liefde voor een onderwerp, een dorp, de bewoners? Maar soms kan zoiets ook onverwacht komen!

In maart 2020 werd zowat de ganse wereld geconfronteerd met “Corona”, een wat onbekend virus toen, welke onrust zaaide. De overheid nam maatregelen en één van de maatregelen was “quarantaine”, het leven viel nagenoeg stil, we mochten onze woning amper verlaten, mondmaskers werden verplicht, de avondklok werd ingesteld, en zo veel meer….

Toen Louis van den Buijs naast het woon- en verzorgcentrum “Beukenhof” wandelde zag hij vooraan een affiche hangen, het was een oproep om een kaartje, een aanmoediging, een tijdschrift of iets dergelijks te bezorgen om de nog grotere eenzaamheid van de bewoners te onderdrukken. Louis, die in Heide ook BIN-coördinator is, nam de handschoen op en startte met het nieuws van “Heide” te bundelen en in een krantje weer te geven. Het werd een paar maal afgeprint en bezorgd. Hetzelfde deed hij voor een paar naaste buren, die al wat ouder waren en ook blij waren met een dergelijk krantje. Tweemaal per week maakte hij het.

“Heide vertelt” was geboren, door de mond aan mond reclame werd al vlug een lijst aangelegd met dorpsgenoten die ook graag een dergelijk exemplaar zouden krijgen. Zo werd het digitaal krantje een feit, vanaf dan werden tekens op zondagmorgen de krantjes per mail verstuurd! De ledenlijst werd steeds groter, maar nog belangrijker was dat enkele mensen actief gingen meewerken.

Eén van de voornaamste medewerkers werd Louis Verpraet, hij bracht zijn jeugdjaren door in Heide, werd er apotheker, ijverde voor cultuur en natuur, raakte betrokken bij het klasseren van het natuurreservaat en was bovenal een vat dat overliep aan informatie, anekdoten, en zoveel meer. Zelfs op latere leeftijd liet zijn geheugen hem zelden in de steek. Hij pende dan ook heel wat neer voor het krantje “Heide vertelt”

Naast Louis Verpraet was er ook nog een medewerker van het eerste uur, Stan Wagemans. Ook Stan ontpopte zich als een medewerker. Stan bracht zijn ganse jeugd door in Heide, hij verzamelde door de jaren heen een enorme collectie foto’s, zowel van zijn gemeente Kalmthout als van alles wat met de spoorweg te maken had. De passie voor de “spoorweg” had alles te maken met zijn beroep als ingenieur bij de NMBS. Eén van zijn grootste projecten was de renovatie van de spoorwegkathedraal in Antwerpen. Hij was dan ook de geschiktste man om na zijn pensionering hierover te vertellen en ontelbare malen te gidsen in dit machtig spoorgebouw.

Stan was nog niet zo oud toen hij het verdict kreeg dat hij ongeneeslijk ziek was geworden. Hij realiseerde dat ook maar wilde zeker nog een bijdrage leveren voor de volgende generaties. Toen hij, vermoedelijk, zelf aanvoelde dat zijn aardse leven stilaan naar het einde toe ging trok hij met verzamelde documentatie naar de burgemeester en dropte het daar voor het archief. Het was zijn bijdrage waarmee hij aangaf dat hier iets mee gedaan kon worden.

Ondertussen was ook Paul Witters een gewaardeerd medewerker geworden binnen de redactie van Heide vertelt. In het tijdschrift “Heide vertelt” had ook hij al wel wat bijdragen geleverd over de “spoorwegen”. Hij was daar al een langere tijd mee bezig en had al heel wat informatie, foto’s en documenten verzameld. Het idee om met de documentatie van Stan en Paul wat meer te doen groeide. Anderzijds was ook datgene wat al over het “jonge” Heide verschenen was niet min, en men vond dat dit ook een samenvatting waard was.

Er groeide een idee!

Het was in de zomer van 2024 dat de eerste plannen volgden om het digitale krantje “Heide vertelt” een meer bestendige vorm aan te meten. Toen Louis de start nam met het krantje in 2020 werd deze uitgave steeds onder de vleugels van het “BIN Withoefse Heide” gedaan, ook de kosten werden voor haar rekening genomen in het kader van de sociale cohesie die een BIN nastreeft. Toch werd er besloten om de uitgave meer te bestendigen en deze onder te brengen in een nieuwe VZW. Op 18 november 2024 vond de stichtingsvergadering plaats.

Naast Paul Witters en Louis van den Buijs werden ook Hans Claerhoudt en Paul Lion bereid gevonden om de nieuwe VZW mee op te richten. Als vlug leidde dit tot een plan om een boek te maken en uit te geven. Twee grote hoofdstukken zouden één geheel uitmaken: Paul ging aan de slag met alle vergaarde documentatie en geschriften rond de spoorlijn zelf en Louis ging trachten de geschiedenis van Heide vanaf het prille begin tot heden in beeld te brengen. u de VZW en feit was geworden stond niets meer in de weg om het idee hard te maken en de uitgave te plannen.

Waar lijn 12 haar sporen achterliet…

Nadat de raad van bestuur in november 2024 definitief het besluit had genomen om het boek uit te geven moest er ook en titel gekozen worden welke de “lading” van het boek dekte! Na een flinke oefening kwam “waar lijn 12 haar sporen achterliet…” uit de bus. Als extra ondertiteling kozen we voor: “en een nieuwe tijd voorbijkwam”.

Enerzijds is dit meer dan gepast bij het beschrijven van het hoofdstuk dat de gebouwen, de overwegen, de seinhuizen en het daarbij betrokken personeel beschrijft. Heel wat ervan is verdwenen maar komt weer wat tot leven aan de hand van foto’s, plannen en persoonlijke verhalen van onder andere bareelwachters. Door de jaren heel werd ook alles gemoderniseerd en werd er een nieuwe tijd ingeluid! Ook bij het verhaal over het ontstaan van het dorp Heide is dit een toepasselijke titel. Je zal in het boek ontdekken dat vooral door de komst van de spoorlijn het dorp Heide er is gekomen, en zeker in dit dorp is een “nieuwe tijd” aangebroken.

Den “ijzeren weg” en alles wat erbij hoorde!

Na de inleiding beschrijft Paul Witters zowat alles wat er omheen de “Lijn 12” is geweest of er nu nog is. Hij is hiervoor in de archieven gedoken van de NMBS, heemkundige kringen en heeft zich laten bijstaan door nabestaanden die verhalen wisten te vertellen van familieleden, actief bij het spoorgebeuren.

Dit heeft op zijn minst verrassende informatie prijs gegeven, informatie die in het verleden nog niet, of slechts gedeeltelijk, verscheen in de vele uitgaven die rond de Belgische spoorwegen zijn gemaakt of de verhalen verschenen op websites met de spoorwegen als onderwerp. Wat te denken van het verhaal rond striptekenaar Willy Vandersteen die Caroline Biemans bestudeerde bij haar taak als bareelwachter in Kapellenbos en er zijn stipfiguur “Sidonia” op entte. Foto’s tonen aan dat de gelijkenis treffend is!

Hoe een klein “roethuisje” dienst moest doen voor het groot gezin van de bareelwachtster en haar man, die meestal ook spoorwegarbeider was. Wat er van een bareelwachtster werd verlangd in ruil voor een “hongerloontje” en dit naast al haar andere gezinstaken!

Hoe verschillende mensen betrokken raakte bij een spoorwegongeval en dat met hun dood moesten bekopen. Wat voor een ravage en dergelijk ongeval soms teweegbracht. Om het allemaal overzichtelijk te maken heeft Paul naast de algemene informatie, lijn12 chronologisch beschreven van Ekeren tot Essen volgens de overwegen die de spoorlijn toen, of nu nog, kruisten. Hij blijft ook langer stilstaan bij het kopstation, wat er in Essen was, gepaard gaande met internationale regels en handelingen. Zijn bijdrage over het spoorgebeuren heeft heel wat geheimen, informatie welke wij niet eerder kende, prijsgegeven.

Van niets tot iets moois!

Deze titel koos Louis van den Buijs om zijn hoofdstuk aan te vatten. Niets stond de aanleg van een spoorlijn doorheen de woestenij, die de streek was, in de weg. Er was dan ook weinig protest tegen de aanleg van het “spoor”, wel veel voorbehoud. Niemand kon vermoeden wat een dergelijke wijziging in het landschap zou meebrengen. Cowboyverhalen werden de wereld ingestuurd, een lichte vorm van ongerustheid was er bij de weinige bewoners in de streek wel! Dat hierdoor “Heide” is ontstaan, zoals we het vandaag kennen, is het moois dat we door de komst van het “spoor” hebben gekregen.

Vooraleer Heide, zoals we het vandaag kennen, er echt kwam moet er wel wat vertelt worden over het prille begin van deze jongste Kalmthoutse wijk, dat heeft Louis ook gedaan. Het waren aanvankelijk grootgrondbezitters die de plak zwaaiden en de eerste industrie ontwikkelden onder de vorm van steenbakkerijen, de nabijheid van de spoorweg gaf mogelijkheden. De “koekenstad” was in volle expansie, ze hadden zand en steen nodig. De trein had door de directe verbinding tussen Heide en Antwerpen voor mogelijkheden gezorgd. Leem werd uit de grond gehaald, er werden stenen gebakken en naar de stad gevoerd, er werd zand gewonnen, ja zelfs de trots in de hei, de Vossenberg, werd weggegraven om de centers tussen Den Dam en het centraal station van Antwerpen te maken.

Toeristen maakten ook kennis met de trein en genoten van de natuur en de gezonde lucht die door de Antwerpse geneesheren werd aangepraat. Dat ook heel wat Joodse onderdanen dezelfde boodschap hadden begrepen bracht mee dat zij in Heide, nog vooraleer er een kerk was gebouwd, al een Synagoge lieten bouwen. Het lokte als het ware en godsdienstoorlog uit! Al voor WO I rezen de hotels als paddenstoelen uit de grond en kwamen de eerste winkels, koosjere en gewone, in het straatbeeld. Stadse, maar ook Joodse mensen, kwamen vast in Heide wonen, er werden straten aangelegd en verkavelingen gerealiseerd. Op korte tijd groeide Heide verder uit !

De natuur bleef “gelukkig” voor een groot deel gespaard, maar anderzijds kende de bebouwing een snelle opmars. Dank zij natuurijveraars zoals Louis Verpraet, Mon Kennes, Jozef Muls en anderen, konden we het deel dat we nu kennen als het Grenspark De Kalmthoutse Heide, als trots voor onze gemeente behouden! Hebben we nu alles vertelt ? In één woord gezegd: “neen”. Wat Paul en Louis tijdens een korte periode hebben verzameld een neergeschreven is heel wat maar ongetwijfeld niet alles wat over de aangesneden onderwerpen kon vertelt worden.

Het wekelijks digitaal krantje “Heide vertelt” zorgt voor een forum waar lezers terecht kunnen om nog meer verhalen te vertellen, sommige zaken aan te vullen of nog beter te duiden. In elk geval zijn we alle medewerkers, en hun beschikbare bronnen, dankbaar om dit werk te kunnen aanbieden. Wij durven vandaag de hoop uit te spreken dat al wie ons werk vandaag leest heel wat heeft opgestoken van wat de “spoorlijn 12” in onze streek meebracht en betekende voor handel, toerisme en de bevolking.

Promotie

Of dit werk nog veel promotie nodig heeft, goede recensies krijgt, dat laten wij over aan de media en onze lezers. Geloof mij vrij dat Paul en Louis hier veel tijd aan hebben besteed en hun verhaal op een goed leesbare manier aan de lezers willen aanbieden. De voorverkoop is al een eerste indicatie van het succes wat ons boek hopelijk te beurt zal vallen. Verdere info is terug te vinden www.heidevertelt.be

Bron: Heide vertelt VZW
Foto: Myriam Luyckx