Noordernieuws.be Nieuwsmagazine van de Noorderkempen
Het vergeten ambacht van de mangelmaker
In de lange geschiedenis van huishoudelijke arbeid en ambachten neemt de mangelmaker een bijzondere plek in. Hoewel vandaag de dag vrijwel onbekend, was dit beroep eeuwenlang onmisbaar in het dagelijkse leven van veel huishoudens. Een mangelmaker maakte, zoals het woord al zegt, mangels: toestellen die gebruikt werden om textiel te ontkreuken en tegelijkertijd overtollig vocht eruit te persen. Dit ambacht stond symbool voor precisie, vakmanschap en een diep inzicht in mechanica, lang voor de komst van elektrische strijkijzers en wasdrogers.
Wat is een mangel?
Een mangel bestond uit twee zware rollen die parallel aan elkaar bevestigd waren. Tussen deze rollen werd het gewassen textiel doorgevoerd. Door de druk die de rollen uitoefenden, werd het vocht uit de stof geperst en werd het linnen mooi glad. De afstand tussen de rollen kon worden aangepast aan de dikte van de stof, en onder de mangel bevond zich vaak een opvangbak om het uitgeperste water op te vangen.
Mangels werden zowel handmatig als later met behulp van een zwengel of zelfs met aandrijving bediend. In grote huishoudens of wasserijen stonden vaak imposante houten of gietijzeren modellen die met twee personen bediend werden. In eenvoudiger huishoudens gebruikte men de meer bescheiden versies, zoals de mangelplank.
De mangelplank en haar symboliek
De mangelplank was een compactere variant die vaak gebruikt werd voor kleiner linnengoed zoals zakdoeken, servetten of kussenslopen. Het textiel werd op een ronde stok gewikkeld, waarna de plank met kracht over de stof werd gerold. Zo werden zowel het overtollige water als de kreukels verwijderd. De mangelplank was niet enkel een gebruiksvoorwerp – het was vaak ook een sieraad in huis.
De bovenkant van de plank werd rijkelijk versierd met houtsnijwerk, bloemenmotieven, initialen en spreuken. Deze spreuken verwezen vaak naar deugdzaamheid, netheid en huiselijkheid – eigenschappen die in die tijd als de kern van goed vrouw-zijn werden gezien. Een bekend voorbeeld van zo’n spreuk is: “waer dat waessen so weel doet maens broec suoed wjeter weesen dan een vrou hoefdoec in den naam ons heren 1554”. Zulke teksten zijn waardevolle culturele documenten, die niet alleen iets zeggen over huishoudelijke gewoonten, maar ook over het wereldbeeld van die tijd.
Het vakmanschap van de mangelmaker
Een mangelmaker moest verstand hebben van houtbewerking, metaalconstructie en mechanica. De rollen moesten perfect evenwijdig lopen en gelijkmatige druk kunnen uitoefenen zonder het textiel te beschadigen. Het bouwen van een goed functionerende mangel vergde precisie en ervaring. Veel mangelmakers werkten op bestelling en pasten het ontwerp aan op de wensen van de klant, zowel wat betreft functionaliteit als esthetiek.
Van huishouden tot wasserij
In de loop van de 20e eeuw verloor de mangel aan populariteit. De centrifuge en later de wasdroger namen de functie grotendeels over. Toch bleef de mangel in professionele wasserijen nog lang in gebruik. Daar worden tot op de dag van vandaag grote lakens en tafellakens met behulp van moderne mangels strak en glad gemaakt. Deze industriële versies werken vaak met warmte en vacuümtechniek om textiel in perfecte staat op te leveren.
Uitdrukking met een geschiedenis
Hoewel de mangel zelf uit onze woningen verdwenen is, leeft het begrip voort in de taal. De uitdrukking “iemand door de mangel halen” betekent tegenwoordig iemand streng aanpakken, ondervragen of kritisch beoordelen. Dat geeft aan hoe diep dit gebruiksvoorwerp geworteld was in het dagelijks leven: iedereen wist wat een mangel was en hoe grondig je daar iets doorheen kon persen.
Cultureel erfgoed
Vandaag de dag zijn mangels vooral nog te vinden in musea of bij verzamelaars van antiek huishoudgerei. Mangelplanken worden gewaardeerd als decoratief volkskunstobject. Het beroep van mangelmaker is verdwenen, maar zijn nalatenschap blijft zichtbaar in taal, gebruiksvoorwerpen en herinneringen aan een tijd waarin huishoudelijk werk een stuk intensiever – en ambachtelijker – was.
17
