Christelijke uitvaartrituelen

Elke cultuur heeft zijn eigen manier van afscheid nemen van een overledene en de rouwdienst. We beschreven eerder al een Chinese uitvaart, ook bij ons zijn er vaste rituelen.

Hoewel de ontkerkelijking van de traditionele christelijke kerken nog steeds doorgaat, voelt een meerderheid zich nog steeds verbonden met christelijke feesten en rituelen. Voor christenen geldt de dood als een mysterie. Men vindt inspiratie in het leven van Jezus, die op aarde is gekomen en de dood heeft overwonnen. Christenen geloven in meer of mindere mate in het eeuwig leven na de dood.

Verbonden met de traditie

Over het aantal christenen zijn geen precieze cijfers voorhanden. Het aantal kerkgangers neemt de laatste jaren sterk af, ook het bijbelbezit daalt. De traditionele christelijke kerken binnen het christendom zien hun aanhang dalen, terwijl de evangelische kerken groeien. Deze groei kan gedeeltelijk verklaard worden door de toename van het aantal migrantenchristenen.

Boete of beproeving

Het christendom is gebaseerd op het leven van Jezus van Nazareth. Onder christenen bestaan verschillende opvattingen over gezondheid, ziekte, leven en dood. Sommige christenen geloven dat ziekte een straf is van God voor begane zonden. Ziekte is dan een soort boete en gezondheid juist een beloning. Anderen geloven in een milde God die de mensen niet wil straffen, maar juist wil helpen. Zij beschouwen gezondheid als een zegen waarvoor zij God danken en ziekte als een beproeving waar ze door Gods kracht doorheen kunnen komen.

Het zal goed zijn

De dood is voor christenen een mysterie. Ze geloven in het eeuwig leven na de dood. Sommigen hopen op een hemels leven of een weerzien met hun overleden partner of familie. Anderen stellen er hun hoop op dat ‘het goed zal zijn’. Christenen, binnen de strenge traditie waarin zonde- en schuldbesef sterk aanwezig zijn, zien de dood vaker met angst tegemoet, omdat zij geloven dat zij zich na de dood tegenover God moeten verantwoorden. Christenen die zich plaatsen binnen een minder strenge traditie zullen wellicht eerder rust en vrede vinden in het aangezicht van de dood, omdat zij geloven in een milde vergevende God. Men vindt inspiratie in het leven en lijden van Jezus, die op aarde is gekomen en de dood heeft overwonnen.

Protestant of Katholiek

De twee belangrijkste stromingen binnen de christelijke kerk zijn de katholieke en de protestantse stroming. Het duidelijke verschil dat er vroeger tussen deze twee richtingen was, vervaagt wel. Verschillende vertegenwoordigers van beide kerken streven naar het zoveel mogelijk samenwerken. Anderen benadrukken de eigen identiteit. De laatste jaren is de diversiteit binnen de christelijke kerken sterk gegroeid. Veel migranten brachten hun eigen kerk en geloofsbeleving mee naar grote steden.

Katholieken

In Nederland behoren ruim 4 miljoen mensen tot de Rooms-Katholieke Kerk. Met een kwart van de Nederlandse bevolking is dit daarmee de grootste kerk van Nederland. De Oud-Katholieke Kerk telt iets minder dan 6.000 zielen. De Katholieke Kerk van vandaag is een pluriforme gemeenschap waarin mensen met meer orthodoxe opvattingen en anderen met meer vrijzinnige denkbeelden zich verenigd voelen.

Stervensbegeleiding

Rituelen in de Katholieke Kerk staan altijd in verband met het leven van Jezus en herinneren de gelovigen eraan dat ze moeten omzien naar mensen, zeker naar hen die het moeilijk hebben of ziek zijn. Katholieken ontvangen in hun laatste levensfase het sacrament van de zieken in het bijzijn van familie en bekenden. Dat helpt hen zich klaar te maken voor de ontmoeting met God. Dit ritueel wordt ook ‘bedienen’ genoemd. Voor katholieken is de dood niet het einde. Ze vieren het Sacrament der zieken om zo mogelijk genezing te krijgen, maar vooral om de band met Jezus over de grens van de dood heen te bevestigen. Het sacrament der zieken heeft een aantal vaste elementen: de biecht of bezinning, de zalving, waarbij de pastor met gewijde olie bij de stervende op het voorhoofd en de beide handen een kruisteken maakt, de zegen met handoplegging en de eucharistieviering, waarbij gelovogen de heilige hostie ontvangen. Met het sacrament der zieken ontvangt de stervende de absolutie, de vergeving van zonden.

Het sacrament in gezelschap

Vroeger was het sacrament een aangelegenheid tussen priester en stervende, tegenwoordig betrekt men steeds meer de directe familie, maar ook vrienden en bekenden erbij. Ook wordt het ritueel persoonlijker: naast de gebeden, spreekt de priester of pastor ook teksten uit, specifiek afgestemd op de zieke. Hij verwijst naar wat de persoon heeft gedaan. Soms is het een goed moment om zaken uit het verleden uit te praten of om vergeving te vragen voor wat fout is gegaan. Dit sacrament is bij uitstek een gelegenheid voor verzoening en het helpt de naasten het komende verlies te verwerken.

Opstanding en verbondenheid

Bij het sacrament der zieken brandt een kaars als teken van de opstanding van Jezus en is er een kruisbeeld als teken van verbondenheid met Jezus. Deze beide symbolen zijn ook weer te zien bij het rouwbezoek, wanneer familie en vrienden afscheid komen nemen van de gestorvene, en tijdens de uitvaartmis. In een parochie of een verzorgingshuis organiseert de Katholieke Kerk ook regelmatig een gemeenschappelijke ziekenzalving. Deelname daaraan kan voor gelovigen heel geruststellend zijn en het komt voor dat mensen dat meerdere malen meemaken. Door het priestertekort worden tegenwoordig ook pastoraal werkers ingezet bij het begeleiden van stervenden. Zij mogen het sacrament der zieken echter niet uitvoeren.

Begraven of toch cremeren?

De katholieke traditie schrijft voor dat een overledene begraven wordt, maar er wordt tegenwoordig ook wel gekozen voor crematie. Op de avond voorafgaand aan de begrafenis houden de nabestaanden een sobere mis ter nagedachtenis van de overledene. Vaak wordt op diezelfde dag gelegenheid gegeven persoonlijk afscheid van de overledene te nemen in het mortuarium of bij de familie thuis.

Wijwater en brandende kaarsen

De uitvaart zelf kent een meer uitgebreide eucharistieviering, van oorsprong de requiemmis met veel zang. In de uitvaartdienst zijn er rituelen met kaarsen, wierook en wijwater. Tegenwoordig omringt men de kist vaak ook met persoonlijke dingen, zoals tekeningen van kleinkinderen. Ook de band met mensen die eerder zijn overleden kan benadrukt worden. De directe nabestaanden vergezellen de kist naar de kerk waar andere belangstellenden zich al hebben verzameld. De priester wacht de kist aan de ingang op om die met wijwater te besprenkelen. Daarna wordt de kist met het voeteneinde naar voren opgesteld voor het altaar tussen brandende kaarsen. Bij de uitvaart mag verdriet getoond worden en er zijn woorden van vrede en berusting. Na de kerkdienst met gebeden voor de zielerust van de overledene, volgt op het kerkhof nog een korte plechtigheid, die meestal volgens strakke regels verloopt. De priester bewierookt de kist en het graf en spreekt een liturgische tekst. Hij maakt met een kruisbeeld een kruis boven de kist, waarna hij het ‘Onze Vader’ bidt. Tot slot strooit hij aarde over de kist met de woorden ‘Gij bent van stof en tot stof zult gij wederkeren’. Katholieken worden volgens traditie begraven in gewijde grond, soms op een aparte katholieke begraafplaats, vaker op een apart deel van een algemene begraafplaats.

Steeds persoonlijker

Tegenwoordig proberen de kerk en de familie vaker om de afscheidsdienst naar eigen voorkeur vorm te geven. Zorgvuldig kiest men de gebeden en gezangen die men het best vindt passen. Ook de plaats van de afscheidsdienst wisselt meer. Dit kan bij iemand thuis zijn, in de kerk, in het crematorium of in de huiskamer van de instelling waar iemand verbleef. Er kan ook gekozen worden voor een woord- en communiedienst geleid door een pastoraal werker, in plaats van een eucharistieviering geleid door een priester.

Herdenken tijdens de Mis

Binnen de eigen parochie wordt de overledene herdacht in de periode direct na het overlijden, maar ook gedurende een langere periode, als de familie te kennen geeft daaraan behoefte te hebben. Het is gebruik om tijdens de uitvaartmis bij de collecte een bijdrage te vragen van de kerkgangers om daarmee missen te laten opdragen ter herinnering van de gestorvene. Ieder jaar worden de doden herdacht tijdens Allerzielen op 2 november. Op deze dag bezoeken de nabestaanden het graf of de graven van familieleden. Ze maken het graf schoon en zetten verse bloemen neer.

Protestanten

Op 1 mei 2004 is de Protestantste Kerk in Nederland (PKN) ontstaan uit een fusie van de Nederlandse Hervormde Kerk, de Gereformeerde Kerken in Nederland en de Evangelisch-Lutherse Kerk in het Koninkrijk der Nederlanden. De PKN telt ruim 2 miljoen leden. Net als de Rooms-katholieke Kerk kampt de PKN met een ledendaling. Naast de PKN bestaan nog tal van andere stromingen binnen het protestantisme, waaronder bijvoorbeeld de Algemene Doopgezinde Sociëteit (met circa 7.500 leden), de Remonstrantse Broederschap (met ruim 5.500 leden), Pinkstergemeenten, Nederlands gereformeerden en Oud-gereformeerden. Aan het protestantisme verwant zijn de Jehovah’s getuigen. Dit is een eindtijdbeweging: Jehovah’s geloven dat de wereld zich bevindt in de laatste fase voor het ingrijpen van God met als doel de wereld te zuiveren. Binnen de protestantse stroming in Nederland bestaat grote pluriformiteit: van vrijzinnig tot sterk orthodox.

Stervensbegeleiding

De protestanten kennen geen specifieke rituele gebruiken rondom het sterven, zoals de katholieken kennen in het sacrament der zieken. Wel zijn er het gebed, de bijbellezing en de zegen; mogelijkheden die elke protestant kent.

Waar katholieken van oudsher de aanwezigheid van de priester bij de stervensrituelen benadrukten, is het bij protestanten niet per se noodzakelijk dat de predikant of een ouderling aanwezig is. Voor protestanten is het belangrijk dat men omziet naar elkaar. Rond het sterfbed kan de predikant geestelijke steun bieden, maar ook familie, vrienden en kerkgenoten hebben hier een taak.

Protestantse uitvaart

In protestantse kringen is begraven gebruikelijker dan cremeren. Zeker behoudende protestanten menen dat crematie in strijd is met de overtuiging dat de overledene op ‘de jongste dag’ (de dag des oordeels) lichamelijk zal opstaan uit de dood. Er is geen vast omschreven uitvaartdienst. Van oudsher worden de protestantse kerken gekenmerkt door een hoge mate van soberheid, die ook tot uitdrukking komt bij de uitvaartgebruiken. In de protestantse kerken staat de inhoud van het geloof centraal. Dat betekent dat in de kerkdiensten veel aandacht is voor het gesproken woord. Er worden bijbelteksten gelezen en er wordt gebeden. De kerk is vaak sober ingericht, helemaal vergeleken bij de pracht en praal van veel katholieke kerken.

Sober en ingehouden

De soberheid is ook terug te zien bij het rouwbezoek. De kist is vaak eenvoudig, zonder versiering. Bloemen waren lang niet gebruikelijk. Men gedraagt zich ingehouden. Daar is inmiddels wel wat verandering in gekomen. Steeds vaker worden vanuit hernieuwde inzichten symbolen als kaarsen en bloemen gebruikt.
Tot de jaren 70 was het niet gebruikelijk dat protestanten werden begraven vanuit de kerk. Sinds die tijd is het voor protestanten mogelijk een uitvaartdienst te laten houden en de gestorvene vervolgens naar de begraafplaats te brengen. Maar nog steeds kiest men vaak voor een rouwdienst in de aula van een begraafplaats.

Tijdens de uitvaart staat het ‘woord’ centraal. Er wordt gebeden en gezongen. Er worden bijbelteksten gelezen en de zegen wordt uitgesproken. Daarbij wordt ook persoonlijke aandacht worden besteed aan de overledene en diens leven. De vreugde en het verdriet van het voorbijgegane leven van de overledene wordt in het licht van God geplaatst. Daar kunnen de nabestaanden troost uit putten. Het belangrijkste uitzicht is het geloof dat Jezus is opgestaan en God de overledene niet verlaat. Op de begraafplaats vormen de aanwezigen een kring rondom het graf. Volgens de traditie wordt de geloofsbelijdenis uitgesproken. De predikant kan een bijbeltekst uitspreken. Hij bidt het ‘Onze Vader’ en spreekt de zegen uit. Protestanten laten zich meestal begraven op de algemene begraafplaats in de buurt.

Bron: Yarden
Foto: Noordernieuws